Historia japo艅skiego filmu jest do艣膰 interesuj膮ca. Si臋ga
roku 1896, kiedy do Japonii zosta艂 wprowadzony kinematograf. Film sta艂 si臋
podrodzajem teatru, bo pierwsze dzie艂a by艂y ekranizacjami s艂ynnych dramat贸w
i kierowa艂y si臋 ich regu艂ami. W filmach nie wyst臋powa艂y kobiety —
zast臋powali je m臋偶czy藕ni szkoleni w rolach kobiecych — onnagata lub
oyama. Film przej膮艂 r贸wnie偶 tradycj臋 aktora narratora — benshi, kt贸ry opowiada fabu艂臋, przedstawia
aktor贸w i komentuje.
W 1923 roku japo艅ski przemys艂 filmowy prze偶y艂
wstrz膮s. Bardzo dos艂ownie — jedno z najwi臋kszych trz臋sie艅 ziemi
w Tokio i Yokohamie zniszczy艂o niemal ca艂e materialne zaplecze
przemys艂u filmowego w Japonii: hale produkcyjne, sprz臋t i nagrane ta艣my.
To w pewien spos贸b przyczyni艂o si臋 do zmiany nastawienia wobec filmu.
Zacz臋to ekranizowa膰 nie tylko sztuki teatralne, ale r贸wnie偶 opowiadania
i wymy艣lone historie.
Od pocz膮tku film zwi膮zany by艂 z horrorem, bo wiele
dramat贸w teatralnych by艂o opowie艣ciami grozy. Kluczowymi dla filmowego horroru
by艂y dwa dzie艂a literackie — Ugetsu
Monogatari (pi贸ra Ueda Akinari), zbi贸r starych japo艅skich i chi艅skich
opowie艣ci ludowych, oraz Yotsua Kaidan (Tsuruya
Nanboku) opowiadaj膮ca o zem艣cie ducha Oiwa, kt贸ra zosta艂a zamordowana
przez swojego m臋偶a. Historia zosta艂a po raz pierwszy sfilmowana w 1912
roku i do czas贸w II wojny 艣wiatowej doczeka艂a si臋 a偶 osiemnastu
interpretacji filmowych.
To st膮d wywodzi si臋 kobiecy duch zemsty w bia艂ym
stroju z twarz膮 zas艂oni臋t膮 w艂osami. Oiwa zas艂ania艂a twarz zniekszta艂con膮 przez
trucizn臋, a biel wzi臋艂a si臋 z bia艂ego pogrzebowego kimono. Opr贸cz
film贸w, historia ma te偶 wersje komiksowe i animowane. Du偶e znaczenie dla
rozwoju japo艅skiej grozy mia艂 te偶 Kaidan
(Kwaidan) autorstwa Lafcadio Hearna,
kt贸ry zbiera艂 i spisywa艂 japo艅skie tradycyjne opowie艣ci. Kaidan r贸wnie偶 zosta艂 wielokrotnie
sfilmowany, przerobiony na mang臋 i wy艣wietlony jako anime.
Mniej wi臋cej w latach 60. ukszta艂towa艂 si臋 zakres
tematyki japo艅skich horror贸w. Najpro艣ciej mo偶na podzieli膰 horrory na te,
w kt贸rych wyst臋puj膮 duchy, oraz te z potworami, w tym wielkimi
jaszczurami z Godzill膮 na czele. Oczywi艣cie dla wielu os贸b ogl膮danie
starych film贸w grozy jest rzecz膮 niestrawn膮 i wywo艂uj膮c膮 co najwy偶ej
napady niepohamowanego 艣miechu. Jednak warto tu przywo艂a膰 kilka starych
japo艅skich film贸w, bo cho膰 mo偶e ju偶 faktycznie nie strasz膮, to maj膮
w sobie to CO艢 i s膮 藕r贸d艂em inspiracji dla film贸w wsp贸艂czesnych,
o kt贸rych ju偶 i tak do艣膰 napisano.
W 1960 roku premier臋 mia艂 film Jigoku w re偶yserii Nakagawa Nobuo, pokazuj膮cy w do艣膰
obrazowy spos贸b kary piekielne. Historia jest ciekawie skonstruowana.
Rzeczywisto艣膰 przeplata si臋 z obrazami piek艂a, stopniowo ods艂aniaj膮c
powi膮zania mi臋dzy poszczeg贸lnymi postaciami i ich przewinienia. S臋dzi膮,
ale te偶 detektywem, odkrywaj膮cym zbrodnie z przesz艂o艣ci, jest Tamura,
kt贸ry na koniec filmu okazuje si臋 by膰 wys艂annikiem piekie艂, shinigami (b贸g 艣mierci).
Pojawia si臋
kilka motyw贸w, kt贸re zostan膮 wykorzystane w p贸藕niejszej filmografii, na
przyk艂ad pozbywanie si臋 dziecka przez matk臋 i przekazywanie go pod opiek臋
Buddzie. Dziecko nawiedza swoich rodzic贸w, a to przecie偶 pierwowz贸r
p贸藕niejszych horror贸w z duchami dzieci w rolach g艂贸wnych. Pojawia si臋
te偶 scena przeprawiania si臋 dusz zmar艂ych na „drugi brzeg”, kt贸ra,
w niemal identyczny spos贸b, jest przedstawiona w grze Project Zero III i podobnie w anime Jigoku Sh艒jo.
R贸wnie偶 z 1960 roku pochodzi 艣wietny film The Ghost Cat of Otama Pond (Kaibyo Otamagaike) w re偶yserii
Ishikawa Yoshihiro. Kaibo to koci
demon, kt贸ry mo偶e zmienia膰 si臋 w cz艂owieka, zazwyczaj po jego 艣mierci. Kot
z filmu jest m艣cicielem. Jego ukochany w艂a艣ciciel zosta艂 zamordowany.
Mordercy usi艂owali te偶 uprowadzi膰 jego c贸rk臋, kt贸ra pope艂ni艂a samob贸jstwo, oraz
zabili mieszkaj膮c膮 w tym samym domu babci臋. Kot zaczyna prze艣ladowa膰
morderc贸w, przyjmuj膮c posta膰 zamordowanych, i w ko艅cu doprowadza do
艣mierci z艂oczy艅c贸w. T臋 histori臋 opowiada dw贸jce m艂odych ludzi — Tadahiko
i Keiko, kt贸rzy zab艂膮dzili przy stawie Otama, mnich. Kobieta zostaje
op臋tana przez kociego ducha i p贸藕niej poddana egzorcyzmom. Okazuje si臋 ona
by膰 spokrewniona z rodzin膮 morderc贸w, jej narzeczony jest natomiast
spokrewniony z rodzin膮 ofiar. Duch kota zostaje u艂agodzony nie tylko
dzi臋ki egzorcyzmom. Para wraz z mnichem szuka szcz膮tk贸w kota, a po
ich znalezieniu urz膮dza mu poch贸wek i buduje gr贸b.
W 1964 roku sfilmowany zosta艂 Kwaidan w re偶yserii Kobayashi Masaki i rok p贸藕niej zosta艂
nominowany do Oskara. Sk艂ada si臋 z czterech niezale偶nych od siebie
opowie艣ci, kt贸re opieraj膮 si臋 na starych legendach. Najciekawsz膮 jest chyba
opowie艣膰 Hoichi the Earless, kt贸ra
przedstawia histori臋 niewidomego mnicha. Zaczyna si臋 ona retrospekcj膮 sprzed
700 lat, scen膮 bitwy morskiej mi臋dzy dwoma pot臋偶nymi japo艅skimi klanami: Genji
i Heike. Wi臋kszo艣膰 ludzie z Heike zgin臋艂a w walce, reszta pope艂ni艂a samob贸jstwo,
skacz膮c w morskie fale. Wybrze偶e, przy kt贸rym rozegra艂a si臋 bitwa, zyska艂o
s艂aw臋 miejsca nawiedzonego.
Aby zb艂膮kane dusze mog艂y zazna膰 ukojenia,
w miejscu tym wybudowano 艣wi膮tyni臋, w kt贸rej rozgrywa si臋 w艂a艣ciwa
akcja. Mieszka tam Hoichi, kt贸ry pewnej nocy zostaje poproszony o zagranie
i za艣piewanie opowie艣ci o rodzie Heike przed obliczem pewnej starej damy.
Hoichi, kt贸ry co noc gdzie艣 znika, budz膮c zaniepokojenie opata, twierdzi, 偶e
idzie gra膰 na dworze owej damy, tylko 偶e w pobli偶u nie ma 偶adnego dworu.
Okazuje si臋, 偶e to duchy rodu Heike upodoba艂y sobie Hoichi, kt贸ry opiewa dni
ich chwa艂y. Aby nie niepokoi艂y d艂u偶ej Hoichi, mnich pokrywa jego cia艂o
zakl臋ciami, kt贸re sprawiaj膮, 偶e jest on niewidzialny dla duch贸w.
A potem przysz艂y lata 80. Japo艅scy tw贸rcy filmowi
zacz臋li rado艣nie nawi膮zywa膰 do snuff movies i za przyk艂adem tw贸rc贸w mangi
i anime dla doros艂ych, si臋ga膰 po obrazki ukiyo-e, obrazuj膮ce 艣wiat
artystyczny XVII – XX-wiecznej Japonii, a szczeg贸lnie do podrodzaju
zwanego shunga (wiosenne obrazki). Wiosenne obrazy to nic innego jak obrazy
erotyczne. Po艂膮czenie japo艅skiej erotyki i fascynacji snuff zaowocowa艂o
powstaniem gorno. Japo艅skie gore chyba nie ma sobie r贸wnych na ca艂ym 艣wiecie.
Nigdzie indziej nie ma pewnie te偶 tylu odmian. Jest krwawe gore, obrzydliwe
gore, snuff gore, medyczne gore i nieszcz臋sne pornograficzne gore.
Zainteresowani do rzeczonych film贸w dotr膮 sami, wystarczy wyszuka膰 chocia偶by
„Guinea Pig” lub nawet „Kr贸lik do艣wiadczalny”. Autorzy za艣 na tej wyliczance
zako艅cz膮 temat. Nie jeste艣my fanami. Nie lubimy i ogl膮da膰 nie b臋dziemy.
Osob膮, kt贸ra na szcz臋艣cie zrewidowa艂a podej艣cie do
horroru w japo艅skiej kinematografii, by艂 Nakata Hideo. Si臋gn膮艂 zn贸w po
estetyk臋 przedstawiania duch贸w znan膮 z drzeworyt贸w i starych
opowie艣ci, ale akcj臋 film贸w przeni贸s艂 w czasy wsp贸艂czesne. Zasiedli艂
japo艅skie metropolie duchami, wykorzysta艂 popularne legendy miejskie
i przes膮dy. Ring wzbudzi艂
zachwyt widz贸w i krytyk贸w, czego dowodem s膮 liczne nagrody na festiwalach.
Tropem Nakata zacz臋li pod膮偶a膰 inni, dzi臋ki czemu utworzy艂a si臋 moda na nowy
japo艅ski horror. G艂贸wnymi bohaterami sta艂y si臋 duchy, najcz臋艣ciej duchy kobiet,
portretowane w bia艂ych sukniach z d艂ugimi rozpuszczonymi w艂osami.
Duchy wychodzi艂y ze studni, pojawia艂y si臋 w za艂omie korytarza, na strychu,
w szafie lub wype艂za艂y z telewizora.
Dla takich film贸w zacz臋to u偶ywa膰
w prasie okre艣lenia J-horror. Powtarzany ci膮gle motyw ducha ubranego
w bia艂膮 sukni臋 zacz膮艂 si臋 zreszt膮 widzom nudzi膰, tym bardziej 偶e ducha
kobiety zacz臋艂a te偶 wykorzystywa膰 ca艂a filmografia azjatycka, a Amerykanie
zacz臋li kr臋ci膰 remake’i. Alternatyw膮 sta艂y si臋 filmy, kt贸re zacz臋艂y traktowa膰
motywy grozy z pewn膮 doz膮 komizmu lub wprowadza艂y do nich elementy filmu
akcji. To ju偶 jednak nie jest typowa groza i cho膰 filmy te nadal zaliczane s膮 do gatunku horror, to trudno
b臋dzie znale藕膰 osob臋, kt贸r膮 przestrasz膮.
Na szcz臋艣cie opr贸cz duch贸w kobiet, japo艅scy re偶yserzy si臋gn臋li te偶 do
legend miejskich. Najciekawszym przyk艂adem jest chyba Kuchisake Onna z 2007 roku, wyre偶yserowany przez Shiraishi
K艒ji. Nawi膮zuje do historii o kobiecie z rozci臋tymi ustami, kt贸ra
nosi mask臋. Legenda o niej si臋ga czas贸w samurajskich. Mia艂a kiedy艣 istnie膰
przepi臋kna kobieta — 偶ona lub kochanka pewnego zazdrosnego samuraja, kt贸ry ca艂y
czas podejrzewa艂, 偶e jest zdradzany. Pewnego dnia w porywie w艣ciek艂o艣ci
mia艂 rozci膮膰 owej kobiecie usta i j膮 oszpeci膰.
Jako duch Kuchisake Onna
pojawia艂a si臋 w ciemno艣ciach z twarz膮 zakryt膮 mask膮, pytaj膮c: „Czy
jestem pi臋kna?” (w j臋zyku japo艅skim s艂owo kirei brzmi
tak samo jak s艂owo kire —
ci膮膰, pytanie mo偶na wi臋c t艂umaczy膰 te偶: „Czy jestem poci臋ta?”). Je艣li pytany
odpowiada艂 twierdz膮co, zdejmowa艂a mask臋 i powtarza艂a w k贸艂ko pytanie.
Istnieje kilka wersji opowie艣ci; w jednych po kolejnych potwierdzeniach
kobieta znika, w innych odwdzi臋cza si臋 opowie艣ciami, na przyk艂ad
w serii Hell Teacher N奴b膿.
W jeszcze innych Kuchisake Onna porywa dzieci. Fabu艂a filmu koncentruje
si臋 wok贸艂 ma艂ego miasteczka, w kt贸rym zaczynaj膮 gin膮膰 dzieci i szerzy si臋
plotka, 偶e odpowiedzialna za te porwania jest tytu艂owa Kuchisake Onna.
Szko艂a,
do kt贸rej ucz臋szcza艂o kilkoro porwanych dzieci, postanawia prosi膰 nauczycieli,
aby odprowadzali dzieci do dom贸w. W艣r贸d odprowadzaj膮cych znajduj膮 si臋 Yamashita
Kyoko i Matsuzaki Noboru, kt贸rzy kieruj膮 widza do wyja艣nienia zagadki, kim
jest Kuchisake Onna. Matsuzaki Noboru twierdzi, 偶e wie, kiedy i gdzie
pojawi si臋 kobieta z poci臋t膮 twarz膮, gdy偶 jest to jego nie偶yj膮ca matka.
Okazuje si臋, 偶e by艂a ona osob膮 niepoczytaln膮 i zabi艂a rodze艅stwo
Matsuzaki. On jeden prze偶y艂, zabijaj膮c matk臋 no偶ycami. Jej duch w臋druje po
艣wiecie, porywa dzieci i no偶ycami nacina im usta. Poniewa偶 prawdopodobnie
jest to zemsta za nag艂膮 艣mier膰, Matsuzaki planuje odszuka膰 sw贸j dom
z czas贸w dzieci艅stwa i rozprawi膰 si臋 z duchem.
Ciekaw膮 histori膮 jest te偶 opowie艣膰 o duchu z toalety, Shinsei toire no Hanako-san z 1998
roku w re偶yserii Tsutsumi Yukihiko. Nie jest to pierwszy film po艣wi臋cony
Hanako, ale nie zosta艂 wyprodukowany wy艂膮cznie na DVD i mia艂 te偶 kinow膮 wersj臋
oraz bardziej do艣wiadczonego re偶ysera ni偶 jego poprzednicy. Histori臋
poznajemy dzi臋ki pierwszoklasistom: Satomi i jej przyjaci贸艂ce, Kanae.
W艣r贸d uczni贸w kr膮偶y historia o Hanako-san, kt贸r膮 mo偶na spotka膰
w jednej z toalet budynku. Ka偶dy, kto zobaczy Hanako, umiera lub
znika.
Dodatkowo na terenie kampusu mie艣ci si臋 tajemnicza kapliczka, wzorowana
na kapliczkach shint艒, kt贸r膮 dziewczyny wi膮偶膮 z pojawieniem si臋 ducha.
W艂amuj膮 si臋 wi臋c do niej i znajduj膮 skrzynk臋 z zamkni臋t膮 w niej
lalk膮. Wywo艂uj膮 ducha, 偶eby dowiedzie膰 si臋, co w艂a艣ciwie dzieje si臋 w szkole.
Hanako twierdzi, 偶e szuka swojej mamy i chcia艂aby dosta膰 lalk臋. Historia
si臋 komplikuje, lalka znika, a duch okazuje si臋 by膰 demonem. Do tego zn贸w
pojawiaj膮 si臋 egzorcy艣ci, cho膰 zamiast m膮drego mnicha mamy m膮dr膮 nauczycielk臋.
Japo艅ska groza to przede wszystkim klimat, nastr贸j i ca艂a masa duch贸w
— na szcz臋艣cie nie tylko kobiet w bia艂ych sukniach. W filmach mo偶na
znale藕膰 te偶 miejskie legendy i potwory. Fakt, cz臋艣膰 z nich nie wydaje
si臋 szczeg贸lnie straszna. S膮 raczej ciekawostk膮 dla os贸b interesuj膮cych si臋
japo艅skich folklorem, a nie pe艂noprawnymi horrorami. Zreszt膮 filmy grozy
ca艂kiem du偶o opowiadaj膮 widzom o japo艅skim podej艣ciu do religii, 艣wi臋tach,
rytua艂ach i wierze w egzorcyzmy.